Ալլահը իր գիրքը սկսել է «բիսմիլլահ» արտահայտությամբ, հետևաբար մուսուլմանները նույնպես պետք է իրենց խոսքերը և արարքները սկսեն հենց այդ արտահայտությամբ: Մուհամմադը իր հադիսներից մեկում ասել է. «Ոչ մի գործ հարթ չի ընթանա, եթե չսկսվի «բիսմիլլահ» արտահայտությամբ»:
2. Փառք Ալլահին՝ աշխարհների տիրակալին
Ալլահն արժանի է ամեն տեսակի գովեստի աշխարհի, յուրաքանչյուր կենդանի էակի արարման համար՝ օժտելով նրանց կյանքով:
3. Բարեգութ և մեծահոգի (Ալլահին)
Նա բարեգութ է բոլորի նկատմամբ՝ և՛ քաֆիրների, և՛ մուսուլմանների, և՛ հավատացյալների, և՛ անհավատների: Այս որակները արաբերենում արտահայտված են մեկ անունով՝ «ռահման»: Այն կիրառվում է միայն Ալլահին մատնանշելիս:
Իսկ արաբերեն «ռահիմ» բառը, որը դարձյալ արտահայտում է Ալլահի միևնույն որակները, կիրառվում է միայն մատնանշելով մուսուլմաններին, ում հանդեպ Ահեղ դատաստանի օրը Ալլահը մեծահոգություն կդրսևորի:
4. Ահեղ դատաստանի արքային
«Յաում ադ-Դինի»՝ ահեղ դատաստանի օրը Ալլահի ծառաներին կրկին կվերադարձնեն կյանքը և կներկայացնեն իրենց կատարածների հաշվետվությունը: Լավը կպարգևատրվի, իսկ վատը կպատժվի: Կարդալով այս սուրան՝ ուղղահավատը խոստանում է հիշել Ահեղ դատաստանի օրվա մասին, երբ հարցնողը կլինի հենց Ալլահը և որպեսզի ամոթ չզգա վերջինիս առջև՝ պատրաստվում է այդ օրվան:
5. Քեզ ենք մենք երկրպագում և քեզ ենք դիմում (օգնության խնդրանքով)
Այս այաթի տակ հիմնականում հասկացվում է աղոթքի իրականացումը՝ օրական 5 անգամ, պահքը, Ղուրանի ընթերցումը և այլ ծեսերի կատարումը: Այո, դա Ալլահին ծառայելն է, բայց միևնույն ժամանակ Ալլահին հաճո ցանկացած գործ դարձյալ նրան ծառայելն է: Այսպիսով, Ալլահի ցուցումները կատարող մարդը մշտապես աստվածային ծառայություն է կատարվում, այսինքն գտնվում է աղոթքի վիճակում՝ Աստծո հետ շփման մեջ: Ալլահը կարգադրում է միայն ազնիվ ուղով հոգալ ապրուստը, այսինքն նրանք, ովքեր իրենց հանապազորյա հացը վաստակում են ազնիվ ուղով, ծառայում են Աստծուն: Բնականաբար ընդունելով սեփական ազնիվ գործերը որպես ծառայություն Աստծուն՝ չպետք է մոռանալ ծառայելու մյուս տարրերի մասին, ինչպես օրինակ աղոթքը և պահքը: Այսպիսով, «իյյաքա նա’բուդու» նշանակում է «կանենք այն, ինչ կկարգադրես»: Այսպիսով, սա մի մեծ խոստում է, որը տրվում է Աստծուն:
«Իյյաքա նասթա’ին»-ի իմաստն է՝ «Միայն Աստծուց ենք օգնություն խնդրում»: Սովորաբար Աստծուց և մարդկանցից օգնություն են խնդրում ծայրահեղ դեպքերում. երբ ուժերը չեն հերիքում սկսած գործը ավարտին հասցնելու համար: Ոչինչ չձեռնարկելով և ալարելով չարժե օգնություն խնդրել: Ինչպես տեսնում ենք, երկու դեպքում էլ Աստծուն դիմումը արված է հոգնակի թվով: Իսլամում սա համընդհանուր լինելու, կոլեկտիվիզմի արտահայտությունն է:
6. Ցու՛յց տուր մեզ ճշմարիտ ուղին
«Ահդա» բայը, որն այստեղ օգտագործվել է հրամայական ձևով, նշանակում է «տանել ճշմարիտ ուղով»: Ըստ աստվածաբանների կարծիքի՝ գոյություն ունի «ճիշտ ուղու վրա դնելու» մի քանի մակարդակ:
1. Բնածին բնազդները, օրինակ նորածինը կարող է ծծել մոր կուրծքը, փակել աչքերը վտանգի դեպքում, լաց լինել սով զգալու դեպքում, և ոչ մեկը նրան չի սովորեցրել դա:
2. Զգայարանների ընդունակությունները՝ հոտառությունը, լսողությունը, տեսողությունը. սրանց միջոցով նույնպես կարելի է որոշակի ուղի գտնել, սակայն դրանք բավարար չեն և կարող են հասցնել միայն որոշակի սահմանների:
3. Բանականությունը, որի միջոցով մարդը ուղղում է զգայարանների կողմից թույլ տրված սխալները. օրինակ, ջրային մակերեսի վրա հնարավոր է տեսնել որևէ առարկայի շեղված արտացոլումը. դա աչքերի ինֆորմացիան է, իսկ բանականությունը հուշում է, որ դա արտացոլում է և իրականում առարկան ունի իր ճիշտ ձևը:
Հիվանդ մարդուն համեղ ուտեստը կարող է անհամ թվալ, սակայն դարձյալ բանականությունը կհուշի, որ դա հիվանդության հետևանք է, և իրականում կերակուրը համեղ է: Այստեղ էլ ծառանում է հետևյալ հարցը. «Փաստորեն, բանականության միջոցով հնարավոր է ճանաչել ամեն ինչ, այն կարող է կանգնեցնել ճիշտ ուղու վրա»: Շատերը կպատասխանեն «Այո՛»: Սակայն մուսուլմանները կասեն. «Նույնիսկ բանականությունը ունակ չէ ամբողջությամբ տանել դեպի ճշմարիտ ուղի: Նայեք աշխարհին. բոլոր նրանք, ովքեր օգտագործում են բանականությունը, գնում են տարբեր ուղիներով, և յուրաքանչյուրն իր ուղին է ճշմարիտ համարում: Կա մեկը, ով որոշում է կայացնում նաև բանականության վրա: Եվ սա ճշմարիտ ուղու վրա դնելու չորրորդ և ամենաբարձր աստիճանն է:
4. Աստվածային ցուցումները: Ալլահը, արարելով մարդուն, գիտի դեպի բարեկեցություն տանող ուղին երկնքում և երկրի վրա: Այդ պատճառով կրոնական ցուցումներ ուղարկելով իր ծառաներին՝ ճիշտ ուղու վրա է դնում նրանց: Նրա ցուցումներից վերջինն իսլամն է:
7. (Ցու՛յց տուր այն (ուղին)) նրանց, ում դու շնորհել ես (բարեկեցություն), ում վրա չես զայրացել, այլ ոչ թե մոլորյալներին:
«Բարօրության, բարեկեցության» են հասնում մարգարեները, ուղղահավատները, «շահիդները»՝ Իսլամի համար արյուն թափած և բարեպաշտ մուսուլմանները: «Զայրույթի» տակ են հուդայականները:
Հուդայականները ենթարկվեցին Ալլահի զայրույթին շատ պատճառներով, այդ թվում մարգարեներին սպանելու, Ալլահի առջև տված խոստումները չկատարելու համար: Բայց ամենակարևորը նրանք չհետևեցին նրան, ինչ գիտեին: Ալլահը նրանց գիտելիք շնորհեց, սակայն նրանք չօգտագործեցին դա, այսինքն չհետևեցին նրա կողմից ցույց տված ուղուն: Հետևաբար, չպետք է կրկնել հուդայականների կողմից թույլ տրված սխալները:
Մուսուլմանները գտնում են, որ «Մոլորյալները» քրիստոնյաներն են: Քրիստոնյաները «մոլորյալ» են համարվում մի քանի պատճառով: Դրանցից հիմնականն այն է, որ սեփական նպատակներին հասնելու համար նրանք ընտրեցին իրենց ուղին, այլ ոչ թե այն, որ Ալլահն է ցույց տվել, այսինքն մեղավոր զգալով Հիսուս մարգարեի առջև և նրան հաճո լինելու համար նրանք իրենց ձևով էին աղոթում և ծեսերը կատարում: Սա համարվում է դարձյալ սխալ ուղի: Այսպիսով, այաթի իմաստը կայանում է սրանում. «Օ՛ Ալլահ, տար մեզ մարգարեների և բարեպաշտների ուղով, այլ ոչ թե հուդայականների և քրիստոնյաների:
Այս սուրայի այաթները թեև կարճ են, սակայն խորը իմաստ են պարունակում: Այդ պատճառով այս սուրան անվանում են նաև «Ումմ ալ-Կուրան»՝ Ղուրանի մայր: Այս սուրան գովեստ է Ալլահին, նրա արժանիքների շարադրումն է: Այս սուրան խոնարհում է Ալլահի առջև, հավատքն է նրան, ներման խնդրանք է, ապագայի նկատմամբ հույս: Աղոթք, որը հաստատում է ճշմարիտ ուղին և հեռու է պահում սխալից: Այդ պատճառով այս սուրան կարգադրված է ասել նամազի ժամանակ և բազմիցս կրկնել այն՝ իմաստը ըմբռնելու, ապա և մտորելու համար:
|
Բացող սուրա (Ալ-Ֆաթիհա)
1. Բարեգութ և մեծահոգի Ալլահի անունով
2. Փառք Ալլահին՝ աշխարհների տիրակալին
3. Բարեգութ և մեծահոգի (Ալլահին)
4. Ահեղ դատաստանի արքային
5. Քեզ ենք մենք երկրպագում և քեզ ենք դիմում (օգնության խնդրանքով)
6. Ցու՛յց տուր մեզ ճշմարիտ ուղին
7. (Ցու՛յց տուր այն (ուղին)) նրանց, ում դու շնորհել ես (բարեկեցություն), ում վրա չես զայրացել, այլ ոչ թե մոլորյալներին:
Մեկնաբանությունը
«Իշրաք» բառի արմատը` աշրաքա (أشرق) արաբերենից թարգմանաբար նշանակում է փայլել, լույս տալ, լուսավորել կամ ճառագայթել: Այն միստիկա-փիլիսոփայական դոկտրինա է, որը մշակել է սուֆի փլիլսոփա Յահյա աս-Սուհրավարդին (մահ. 1191թ.): «Իշրաք» բառը սուֆիզմում նշանակում է. ա) Աստվածային Աբսոլյուտի հայտնությունը՝ որպես բարձրագույն լույս, որը տրվում է նյութական աշխարհից մաքրված միստիկի հոգուն, բ) գոյի առաջացման ընթացք՝ լուսավորությունների (իշրաքաթ) շարքի հետեւանքով:
«Իշրաքը» դարձել է աս-Սուհրավարդիի ուսմունքի հիմնաքարը, եւ նրա ուսմունքը կոչվում է «իշրաքիզմի» փիլիսոփայություն: Ըստ նրա՝ աշխարհը ստեղծվել է լուսային էմանացիայի միջոցով՝ բացարձակ առաջնային լույսից՝ հիերարխիկ ձեւով: Աշխարհը լույսի արտացոլանք է յոթ գույներով՝ հայելու միջոցով, իսկ հայելին նա համեմատում է մարդկային մաքուր սրտի հետ:
Աս-Սուհրավարդիի ուսմունքի վրա մեծ է զրադաշտականության ազդեցությունը: Այսպես. առաջնային բարձրագույն լուսային էմանացիան՝ պերիպաթետիկների համար առաջնային բանականությունը, նա անվանում է զրադաշտական հրեշտակ Բահմանի անունով, այնուհետեւ, ըստ էմանացիոն հիերարխիայի, գալիս է կրակի հրեշտակը, հետո՝ մետաղների եւ արևի հրեշտակ Շահրիվարը:
Իշրաքիզմի փիլիսոփայության հիմքում ընկած է այն գաղափարը, որ բոլոր ժամանակներում եղել է մի բարձրագույն իմաստություն, որը նույնն է բոլոր կրոնների եւ ժողովուրդների համար:
Նրա համաձայն՝ իշրաքին հասնելու համար պարտադիր է փիլիսոփայության առկայությունը: Նրա իշրաքային դոկտրինան դասական արաբական փիլիսոփայության մեջ պատճառական ռացիոնալիզմից անցում էր դեպի մի նոր փիլիսփայություն, որտեղ գերակշռում է ասկետիկ փորձը, այսինքն՝ ասկետիկ փորձը եւ հոգու մաքրումը դառնում են պարտադիր պայման՝ փիլիսոփայական դատողությունների եւ ճշմարտության հասնելու համար: Սա նոր մոտեցում էր, քանի որ սուֆիները մերժում էին պերիպաթետիկների ռացիոնալիզմը եւ հակառակը:
Աս-Սուհրավարդին «իշրաք» էր համարում նաև բացարձակ իմաստությունը: Նա «իշրաքին» հասնելու 2 ուղի էր առաջ քաշում՝ անմիջական եւ միջնորդավորված: Առաջինը նա անվանում է «թա՚ալլուհ», այսինքն ընկղմվելը աստվածայինի մեջ, իսկ երկրորդը՝ «բահս»՝ հետազոտություն: Յուրաքանչյուր ունի կատարելության հասնելու իր աստիճանները, ընդ որում՝ թա՚ալլուհը գերակայություն ունի. այն դեպքում, երբ այն հակասի «հետազոտության արդյունքներին, ապա հենց ինքը կլինի ճշմարիտը, քանի որ ճանաչողության այս ձեւի կատարելությունը ավելի բարձր է գնահատվում: Մարդկության մեջ միշտ կա մեկը, ով բացարձակ կատարելագործված է անմիջական ճանաչողության միջոցով, եւ նա էլ համարվում է մարդկության իրական ռա’սը՝ գլուխը եւ Աստծո փոխարինողը երկրի վրա, նույնիսկ եթե նա բացարձակապես պասիվ է եւ աշխարհիկ իշխանություն չունի: Հենց այս սկզբունքի վրա էլ հիմնված է իշրաքիզմի քաղաքական տեսությունը: Աս-Սուհրավարդին վճռական էր այն հարցում, որ երբեք չի կարելի թույլ տալ, որ ռա՚սը լինի մեկը, ով կատարյալ է «բահս»-ով, սակայն զուրկ է «թա’ալլուհից», բայց եթե լինեն «թա’ալլուհով» երկու կատարելության հասածներ, ովքեր տարբերվում են «բահս»-ի աստիճանով, ապա նախապատվությունը տրվում է նրան, ով վերջինով ավելի կատարյալ է: Եթե իրական ռա’սը աշխարհիկ իշխանություն չունի, ապա այդ ժամանակաշրջանը համարվում է լուսավորված, իսկ եթե ոչ, ապա աշխարհում իշխում է խավարը: Այսպիսի կատարյալ ռա’սերը համապատասխանում են շիաների մոտ իմամներին, իսկ սուֆիների մոտ ժամանակաշրջանի «սյուներին», որոնք համարվում էին աշխարհի եւ Աստծո կապը եւ առանց որոնց չեն կարող կատարվել աշխարհիկ գործերը: Նրանք ունեն լիարժեք եւ անփոփոխ իմաստություն, ուստի իրական իմաստությունը՝ իշրաքը հավերժ է:
Իշրաքի ուսմունքի մեջ հիմնական տեղ է գրավում «լույսի» գաղափարը: Առաջնային գոյը կամ էությունը նա անվանում է լույսերի լույս, սակայն արտաբխեցվելով հերթականությամբ ի վերջո հասնում է նյութական աշխարհին եւ կորցնում է գործունությունը եւ էմանացիոն հատկությունը: Լույսը արտաբխեցվում է հրեշտակային հիերարխիայի միջոցով, ըստ նրա՝ աշխարհում ամեն ինչ ունի իր հրեշտակը, իսկ մարդկության հրեշտակը Գաբրիելն է: Այստեղ առաջ է գալիս լույս եւ խավար հակադրությունը: Խավարը հավերժ է ինչպես լույսը, միշտ կապված է նրա հետ, սակայն խավարը գոյ չէ, եւ միայն լույսի բացակայությունն է, այսինքն՝ ի տարբերություն լույսի՝ այն չի կարող այլ գոյերի սկզբնաղբյուր լինել եւ իրենից այլ իրեր առաջացնել: Աս-Սուհրավարդին ամբողջ տիեզերքը բաժանում էր 2 աշխարհների՝ մետաֆիզիկական եւ ֆիզիկական, որոնք առաջացել են լուսային էմանացիայի միջոցով, ընդ որում՝ ֆիզիկականը մետաֆիզիկականի էմանացիան է համարվում: Այս աշխարհների լույսերը եւս տարբեր բառերով էր կոչում. մետաֆիզիկական աշխարհի լույսը նուռ-ն է, որը տեսանելի չէ նյութական աշխարհի եւ սովորական մարդկանց համար: Այն ընկալելու համար մարդու սիրտը պետք է բացարձակ մաքուր լինի, հեռու ֆիզիկական աշխարհից: Իսկ ֆիզիկական կամ մատերիալ աշխարհի լույսը նա անվանում ՝ դու’, որը տեսանելի է բոլորին:
Աղբյուրը՝ Исламский энциклопедический словарь
Թարգմանեց՝ Հ. Պալյանը
Աբու Ջաֆար Մուհամմադ իբն Ալի ալ-Բաքիրը 5-րդ շիական իմամն է, իմամ Զեյն ալ-Աբիդինի որդին: Նա իր ամբողջ կյանքն անցկացրել է Մադինայում, եւ զբաղվել է շիական կրոնական իրավունքի ուսումնասիրությամբ եւ մշակմամբ: Մուհամմադ իբն Ալին իր ժամանակի ամենակիրթ մուսուլմաններից էր։ Նա առանցքային դեր է ունեցել վաղ Իսլամի պատմության մեջ որպես Ղուրանի մեկնության , Մուհամմադի ավանդույթի, ծեսերին եւ հավատքին վերաբերվող բոլոր հարցերի հեղինակավոր գիտակ։ Նա ծնվել է Հիջրայից հետո 57-րդ տարում (677) Մադինայում։ Իմամ Ալ- Բաքիրի հոր եւ մոր տոհմածառերը տանում էին դեպի Ալ-Հասանը եւ Ալ-Հուսեյնը (նա նրանց թոռն էր), որոնք իրենց հերթին Մուհամմադի թոռներն էին։ Նրան սովորաբար կոչում էին Ալ-Բաքիր, ինչը բաքիր ալ-իլմի կարճ տեսակներն էր, ինչն իր հերթին նշանակում էր «մարդ, ով բացատրում է գաղտնի գիտելիքները»։ Դա կապված է իր մեծագույն գիտելիքների եւ այն գործունեության եը դերի հետ, որը նա կատարում էր։ Փաստաթղթերում հանդիպում են բազմաթիվ հակասություններ կապված իր մահվան հետ, որոնք տատանվում են 114 թվականից մինչ 116 Հիջրայից հետո։ Սակայն Ալ- Վակիդիի (117թ.) եւ Իբն Ալ-Հայաթի (118թ.) կողմից նշված տարեթվերն ավելի հավանական են թվում, հաշվի առնելով Տաբարիի կողմից բերված տվյալները, որոնք գրի են առնվել Ալ-Բաքիրի հարազատ եղբայր Զեյդ Իբն Ալիի ապստամբության ժամանակ։
Սուննիական եւ շիական աղբյուրները Իմամ Ալ-Բաքիրին նկարագրում են որպես մեծագույն գիտնականի։ Նա շատ հայտնի է վաղ ֆակիհների շրջանում (իրավագետ)։ Նրա ավանդույթը տեղ է գտել հադիսների գլխավոր աշխատություններում եւ իմամն Ալ-Տաբարիի աշխատություններում հեղինակավոր աղբյուր է համարվում։ Սուֆիների շրջանում նույնպես մեջբերվում են Իմամ Ալխ Բաքիրի խոսքերը։ Շիական ավանդության համաձայն՝ (Իսնաաշարի եւ Իսմայիլիական) Ալ-Բաքիրը ընդունվում է որպես իրավական եւ դավաբանական տեսությունների բաժանող, որոնք հետագայում զարգացվել են իր որդի եւ ժառանգորդ Իմամ Ջաֆար աս- Սադիկի կողմից։ Զեյդիների ավանդությունը նույնպես հենվել է Ալ- Բաքիրի ավանդույթի վրա՝ իր հետեւորդ Աբու ալ- Ջարուդի միջոցով։
Ծննդյան ժամանակ նրան ահլ ալ-Բեյթը մեծ ուրախությամբ ու խանդավառությամբ ընդունեց: Նրանք շատ ուրախ էին, որովհետեւ նա սերում էր մարգարեի երկու թոռներից՝ Հասանից եւ Հուսեյնից: Նրա մայրը մաքուր, պարկեշտ կին էր, հաշիմյան տոհմից: Նրա անունը Ֆաթիմա էր, իմամ Հասանի դուստրն էր, ում անվանում են նաեւ Ումմ Աբդ Ալլահ: Իմամ Զեյն ուլ-Աբիդինը նրան անվանում էր ալ-Սիդիքա (ճշմարիտ): Իսկ նրա հայրը իմամ Զեյն ալ-Աբիդինն էր՝ իմամ ալ-Հուսեյնի որդին: Նրա պապը նրան Մուհամմադ անվանեց, նաեւ ալ-Բաքիր, եւ դա նրա ծնվելուց դեռ 10 տարի առաջ: Սակայն հետագայում նրան անվանել են նաեւ Աբու Ջաֆար: Նրան բազմաթիվ անուններ են տվել, ինչպես՝ 1. ալ-Ամին (վստահելի), 2. ալ-Շաբիհ (Մարգարեին նման), 3. ալ-Շաքիր (երախտապարտ), 4. ալ-Հադի (ուղի ցույց տվող), 5. ալ-Սաբիր (համբերող), 6. ալ-Շահիդ (ապացույց), սակայն ամենահայտնի անունը 6. ալ-Բաքիրն էր: Աղբյուրներում նշվում է, որ Մուհամմադ ալ-Բաքիրը վարքով նման է եղել մարգարեին, ունեցել է մուգ մազեր, եղել է միջահասակ, բարակիրան, ունեցել է գեղեցիկ ձայն եւ միշտ գլուխը խոնարհած է եղել:
Իմամ Բաքիրը մանկության տարիներից սկսած եղել է շատ խելացի եւ հանճարեղ: Աղբյուրներում նշվում է, որ Ջաբիր իբն Աբդ ալ-Անսարին, չնայած որ շատ ծեր է եղել, եկել է նրա մոտ, նստել նրա առաջ եւ սովորել նրանից: Ջաբիրը հիացել է փոքրիկ իմամի գիտելիքներով եւ ասել է. «Բաքի՛ր, քեզ մեծ իմաստություն է տրվել, մինչ դու դեռ փոքր ես»: Մարգարեի հետեւորդները գիտեին, իմամի գիտելիքների մասին, եւ ամեն անգամ, երբ անլուծելի խնդիր էին ունենում, կամ անհասկանալի հարց, դիմում էին նրան: Նա իր ամբողջ կյանքը զբաղվեց իր գիտելիքնեը մերձավորներին փոխանցելով, քանի որ համարում էր, որ նրան տրվել է աստվածային թաքնված գիտելիքներ, որոնք իմացել է նաեւ Մարգարեն: Իմամի ամբողջ կյանքն անցել է Մադինայում, եւ երբեք դուրս չի եկել այնտեղից: Այնտեղ նա եղել է առաջին ուսուցիչը, գիտական եւ մշակութային շարժման մեծ առաջնորդը: Նա օգտագործում էր մզկիթները՝ որպես դպրոցներ, որտեղ դասավանդում էր իր աշակերտներին:
Մուհամմադ ալ-Բաքիր (մաս-2)
Թարգմանեց՝ Հ. Պալյանը
Մա’րիֆան սուֆիզմում գիտելիքն է, որը ձեռք է բերվում իռացիոնալ ճանապարհով՝ երկարատեւ հոգեւոր պրակտիկայի եւ անձնական զգացումների արդյունքում: Մա՛րիֆայի աղբյուր հանդիսանում են այնպիսի իռացիոնալ կատեգորիաներ, ինչպիսիք են՝ հոգին, ոգեշնչումը, սրտի կանչը եւ այլն: Ի տարբերություն էմպիրիկ գիտելիքների՝ մա’րիֆան հնարավոր չէ ձեռք բերել օբյեկտիվ հետազոտությունների եւ խնդրին ռացիոնալ մոտեցման միջոցով: Սուֆիները մա՛րիֆան համարում են էզոթերիկ, գաղտնի, թաքնված՝ բատին գիտելիք, որը սկզբունքորեն տարբերվում է էզոթերիկից՝ երեւելիից:
Սովորական գիտության մեջ գիտնականներին անվանում են ալիմ, իսկ մա՚րիֆայի գիտակին՝ ա՚րիֆ: Ա՚րիֆները ներշնչման միջոցով ձեռք են բերում գիտելիքներ Ալլահի, նրա ատրիբուտների, հայտնությունների, ինչպես նաեւ այն ամենի մասին, ինչը հայտնի չէ: Դրա համար նրանց անվանում են «ա’րիֆ բիլլհա»՝ Ալլահից գիտելիքներ ստացող: Սուֆիզմում մա՚րիֆան հասանելի է դառնում միայն ալ-Հակկին անձնվիրաբար ծառայելու դեպքում: Եթե ճգնավորը կարողացել է հասնել հոգեւոր բարձր աստիճանի, ապա Աստված ինքն է նրան բացահայտում թաքնված գիտելիքները: Մա՚րիֆան երբեմն նույնացնում են նաեւ «գնոսիս» բառի հետ, ինչը նշանակում է ճանաչողություն, սակայն «ճանաչողությունը» ամողջովին չի կարող նկարագրել «մա՚րիֆային»:
Սուֆիզմում կատարելության հասնելու ճանապարհը բաժանվում է երեք հիմնական մասերի՝ 1. շարիա, 2. տարիկա, 3 հակիկա: Հակիկան տարբեր ուղղություններում փոխարինվում է մա՚րիֆայով կամ մահաբբայով (սեր): Այսնինքն՝ նրանք կատարելության վերջնական կետերն են, որտեղ մարդը հասնում է Աստծուն կամ միաձուլվում նրա մեջ: Հադիսներից մեկում Մուհամմադն ասել է. «Շարիան իմ խոսքերն են, տարիկան իմ գործերը, իսկ հակիկան՝ իմ ներքին վիճակը»: Իսկ թուրքական պոեզիայում հանդիպում է այսպիսի բացատրություն՝
1. Շարիան այն փուլն է, երբ քոնը քոնն է, իմը՝ իմը:
2. Տարիկան այն փուլն է, երբ քոնը քոնն է, եւ իմն էլ է քոնը:
3. Մա՚րիֆան այն փուլն է, երբ չկա ոչ «քո» եւ ոչ էլ «իմ»:
Վերջին կետը կամ մակամը՝ մարիֆան եւ մահաբբան, համարվում են նաեւ փոխլրացնող: Այսպես. հայտնի սուֆի ալ-Ղազալին ասել է. «Սերը առանց ճանաչման անհնար է, սիրել կարելի է միայն այն, ինչը գիտես»:
Միստիկական ճանաչողության հասնելը բարդ եւ երկար գործընթաց է, դրա համար պետք է հեռանալ իրականությունից, տեսնել իրերը եւ երևույթները իրենց աբստրակտ ձեւերով: Մա՛րիֆան, իր մեջ ներառելով իռացիոնալ, ինտուիտիվ սկիզբ, ենթադրում է անմիջական շփում Աստծո հետ: Դրա համար միստիկը մի շարք ֆիզիկական եւ հոգեբանական հնարքների, վարժությունների եւ մեթոդների միջոցով հասնում է հոգևոր այնպիսի մաքրության աստիճանի, որ կորցնում է իր սուբստանցիոնալ հատկությունները եւ սուզվում է աստվածային էության մեջ: Զգայական օրգանները կարող են փոխանցել որոշ ինֆորմացիա, սակայն կունենան սուբյեկտիվ բնույթ: Սակայն մարդը բացի ֆիզիկական զգայական օրգաններից ունի նաեւ ոչ մատերիալ հատկություններ՝ ինչպես հոգին եւ գիտակցությունը: Զգացողությունները եւ ընկալումները կարող են լրացվել ինտելեկտով, սակայն միայն սրտի մասնակցությունն է գոյի (մարդկային գոյի) եւ բարձրագույն գոյի (աստվածային գոյի) ճանաչողությունը դարձնում լիարժեք, քանի որ սրտի օգնությամբ է ինտուիցիան ենթագիտակցորեն գտնում ճշմարտությանը տանող ուղին: Ջաֆար աս-Սադիկը սիրտը անվանել է Աստծո տուն՝ բեյթ Ալլահ: Սրտի կացարանը համարվում է կուրծքը (սադր): Մա՛րիֆան հակադրելով ասկետիզմին (զուհդ)՝ սուֆիներն ասում էին, որ ասկեզը ազդում է մարմնի վրա, իսկ մա՚րիֆան՝ սրտի: Բարձրագույն ճշմարտության ընկալումը հայտնության ժամանակ հենց կատարվում է «սրտի աչքով»: Սակայն սիրտը եւս լինում է տարբեր տեսակների՝ տարբեր նպատակներով, այսպես՝
- կալբ՝ սիրտ, որը համարվում է հավատի տեղ
- ֆուադ՝ սիրտ, որը կապված է մա՚րիֆայի հետ
- լուբբ՝ սրտի կենտրոն, որը համարվում է թաուհիդի տեղ
Աստվածային ճշմարտության հասնելը, սակայն, միայն ջանքերով չի լինում, այն նաեւ աստվածային շնորհ է: Երբ մարդը հասնում է հոգեկան բացարձակ մաքրության, աստված ինքն է բացահայտում նրան թաքնված գիտելիքները եւ տալիս մա՚րիֆան:
Համեմատելով մա՚րիֆան իլմի հետ՝ համարում են նաեւ, որ իլմը Ալլահի գիտելիքն է, որը համարվում է նրա անբաժան մասնիկը եւ վերաբերվում է Նրա արարած ամեն ինչին, իսկ մա՛րիֆան մարդու գիտելիքն է Ալլահի եւ Նրա իլմի մասին:
«Մա՚րիֆա» տերմինը ոչ միայն սուֆիների մոտ է հանդիպում, ընդհանրապես իսլամում այն նշանակում է ճանաչողություն կամ Աստծո մասին գիտելիք: Մաքրության եղբայրների համաձայն՝ բոլոր մարդկանց կարելի է բաժանել չորս շերտերի՝ ըստ ճշմարիտ գիտելիքի ձեռքբերման աստիճանի.
- մարդիկ, ում տրված է գիտելիք, բայց առանց հավատի
- մարդիկ, ում տրված է հավատ, բայց առանց գիտելիքի
- մարդիկ, որոնք զուրկ են թե՛ մեկից եւ թե՛ մյուսից
- մարդիկ, որոնք ունեն ե՛ւ հավատ, ե՛ւ գիտելիք
Իբն Արաբիի համար աստվածային էության իրականության ճանաչողությունը բացառված է: «Աստծո իմացությունը» նշանակում է Նրա գոյություն ունենալու իմացությունը, իսկ դա ոչ այլ ինչ է, քան նրա էությունը: Բայց այնուամենայնիվ այդ էությունը անճանաչելի է, եւ միայն գաղափարի եւ կատարելության ատրիբուտները, որ Նրան են վերագրվում, կարող են լինել ճանաչելի: Իսկ ըստ ալ-Ղազալիի՝ Աստծո մասին մա՚րիֆան բոլոր տեսակի ճանաչողությունների կամ մա՚րիֆաների վերջն է եւ բոլոր գիտությունների (իլմ) պտուղը: Մարդու կողմից աստծո իրական ճանաչողություն չի կարող լինել, սակայն մարդկային գիտելիքը կարող է հասնել Նրա էության մասին որոշակի պատկերացումի:
Աղբյուրները՝ А. Али-заде Исламский энциклопедический словарь. Стр 447
Թարգմանեցին՝ Հ. Պալյանը եւ Գ. Հակոբյանը
Հուրուֆիականությունը շիական միստիկ ուղղություն է, որը հիմնադրվել է պարսիկ սուֆի Ֆազալլահ Աստարաբադիի կողմից՝ 14-րդ դարի վերջում: Ֆազալլահը դեռ մանկուց հակված է եղել միստիկային եւ ասկետիզմին, 18 տարեկանում հաջ է կատարել դեպի Մեքքա: Ավելի ուշ Աստարաբադին հայտնի է դարձել երազներ մեկնաբանելու ունակությամբ, եւ ըստ նրա կենսագիրների՝ հասկանում էր թռչունների լեզուն, Ղուրանի հետ մեկտեղ իմացել է նաեւ հուդայականների եւ քրիստոնյաների սուրբ գրությունների մասին: Իր երազներից մեկում նա տեսնում է չորս հայտնի միստիկների՝ Իբրահիմ իբն Ադհամին, Բայազիդ ալ-Բիսթամիին, Սահլ ատ-Տութարիին եւ ալ-Բահլուլին: Աստարաբադին համոզվում է, որ իրեն հայտնություն է տրվել եւ 1386թ.-ից սկսում է հանդես գալ «նոր հայտնության» քարոզով: Երկար ժամանակ քարանձավում ասկետիկ կյանք վարելուց հետո իրեն հայտարարում է Մահդի մարգարե: Նրա առաջին հետեւորդները եղան արհեստագործներ եւ դերվիշներ Խորեզմից, Խորասանից եւ Իսֆահանից: Սկզբնական փուլում նա հայտնի դարձավ նրանով, որ իր հետեւորդներին թույլ էր տալիս ուտել շարիաթով արգելված կերակուրներ: Ժամանակակիցների համաձայն՝ նա ապարդյուն կերպով փորձում էր իր ուսմունքի կողմը գրավել նվաճող Լենկթեմուրին, եւ նրա որդի Միրան Շահին: Տեղի իրավաբանների սադրանքով Ֆազալլահը մեղադրվեց Լենկ Թեմուրի կողմից հավատի եւ պետության առաջ բամաթիվ ծանր մեղքերի մեջ եւ թաքնվեց Շիրվանում: Այնտեղ էլ ձերբակալվեց Միրան շահի կողմից, տեղափոխվեց Ալանջաքի ամրոց՝ Նախճավանի մոտ, եւ 1394-ին կամ 1401-ին մահապատժի ենթարկվեց:
Աղբյուրներ՝ Religiocivilis.ru
Ислам: Энциклопедический словарь
Islamist.ru
Թարգմանեցին՝ Հ. Պալյանը եւ Գ. Հակոբյանը
Հալալը (արաբ. حلال՝ թույլատրված, օրինական) իսլամական իրավունքում թույլատրված իրերն ու գործողություններն են: Հալալի օրինակ են հանդիսանում ամուսնությունները, սննդի մեջ ձկան օգտագործումը, շարիաթի օրենքների համաձայն անցկացված առևտրային գործարքի արդյունքում ստացած եկամուտը և այլն:
Մուսուլմանական կենցաղում «հալալ» ասելով սովորաբար հասկանում են կենդանական միսը, որի օգտագործումը չի խախտում իսլամական սննդային արգելքները: Ինչպես արդեն նշվեց, հալալը վերաբերում է մարդկային կյանքի գրեթե բոլոր բնագավառներին. սնունդ, հագուստ, զարդեղեն, կոսմետիկա, անձնական հիգիենա, հանգիստ, ֆինանսական ոլորտ, շրջակա միջավայր, մարդկային հարաբերություններ, ունեցվածքի տնօրինում և այլն:
Հալալը Ղուրանում.
Ինչ վերաբերում է հալալին սննդի տեսանկյունից, ապա Ղուրանում հստակորեն թվարկվում են մթերքի այն տեսակները, որոնց օգտագործումն արգելված է իսլամում: Դրանց վերաբերում են սատկած կենդանու, խոզի, խեղդամահ արված կենդանու միսը:
«Ձեզ արգելված է (ուտել) սատկած կենդանու միսը, արյունը, խոզի միսը, ինչպես նաև այն ամենը, ինչը մորթվել է առանց Ալլահի անունը հիշատակվելու, խեղդամահ արված, փայտերով ծեծված, բարձրությունից ընկնելիս սատկած, եղջյուրներով սպանված, գիշատիչ կենդանու կողմից սպանված կենդանու միսը, (եթե դուք չմորթեք դրանք համաձայն կարգադրությունների), և այն ինչը մորթված է (հեթանոսական) զոհասեղանների վրա:
Ձեզ արգելված է նաև կանխագուշակել ապագան: Այս ամենը անպարկեշտություն է: Իսկ եթե (ձեզանից) որևէ մեկը սովից տանջվելով, այլ ոչ թե մեղքին հակված լինելով հարկադրված լինի (ուտել արգելվածը), (ներում կստանա) Ալլահից, չէ՞ որ նա ներողամիտ է և գթասիրտ» (5:3):
Հարամ
Իսլամական իրավունքում հարամ (արաբ. حرام՝ մեղսագործ) են կոչվում արգելված իրերն ու արարքները: Այս բոլոր արգելքները հիմնված են իսլամական սկզբնաղբյուրներից ելնող պարզ և անվիճելի ապացույցների վրա: Այս ապացույցներն են հանդիսանում Ղուրանի այաթները և հադիսները (մութավաթիր և ահադ): Սակայն ահադ-հադիսների տվյալները չեն հանդիսանում անվիճելի ապացույցներ դավանաբանական հարցերում: Բայց կարող են օգուտ տալ իրավական հարցերի լուծման մեջ: Հանաֆիական մազհաբում արգելքի վերաբերյալ բոլոր ապացույցները դուրս են բերվում միայն Ղուրանի այաթների անվիճելի տվյալների, մութավաթիր-հադիսների և մաշհուր-հադիսների հիման վրա: Այս մազհաբում արգելող ֆետվաները չեն տրվում ահադ-հադիսների հիման վրա, քանի որ վերջիններիս մեջ կարող են առկա լինել կասկածի տարրեր: Իսկ կասկածելիի հիման վրա նման ֆետվաներ արգելվում է տալ, քանի որ Ղուրանում ասվում է «Ձեր շուրթերով մի արտաբերեք սուտը՝ պնդելով, որ այս թույլատրելի է և այն արգելված է և իզուր մի հիշատակեք Ալլահին, այլապես չեք ստանա բարեհաճություն Նրա կողմից» (16:116):
Արգելքը կարող է արտահայտված լինել հետևյալ կերպով.
1. Բառացիորեն. «Ձեզ արգելված է (ուտել) սատկած կենդանու միսը, արյունը, խոզի միսը, ինչպես նաև այն ամենը, ինչը մորթվել է առանց Ալլահի անունը հիշատակվելու, խեղդամահ արված, փայտերով ծեծված, բարձրությունից ընկնելիս սատկած, եղջյուրներով սպանված, գիշատիչ կենդանու կողմից սպանված կենդանու միսը, (եթե դուք չմորթեք դրանք համաձայն կարգադրություններին), և այն ինչը մորթված է (հեթանոսական) զոհասեղանների վրա:
Ձեզ արգելված է նաև կանխագուշակել ապագան: Այս ամենը անպարկեշտություն է: Իսկ եթե (ձեզանից) որևէ մեկը սովից տանջվելով, այլ ոչ թե մեղքին հակված լինելով հարկադրված լինի (ուտել արգելվածը), (ներում կստանա) Ալլահից, չէ՞ որ նա ներողամիտ է և գթասիրտ» (5:3):
2. Թույլատրվածի մերժմամբ. «Այսուհետ քեզ չի թույլատրվում նոր կանանց վերցնել, ինչպես նաև փոխել նախկիններին այլոց հետ, եթե նույնիսկ հիացած ես նրանց գեղեցկությամբ, բացի անազատներից» (33:52):
3. Կարգադրությամբ վերապահվել ինչ-որ բանից. «Խուսափեք անհավատարմությունից (շնանալուց), քանի որ այն մաղձ է և գարշելի ուղի» (17:32):
4. Որևէ գործողությունների արգելմամբ. «Օ դուք, ովքեր դավանեցիք: Արբեցնող ըմպելիքը, մայսիրը, քարե զոհասեղանների վրա արված զոհաբերությունները և սլաքներով գուշակությունները շայտանի կողմից ներշնչված գործողություններ են» (5:90):
Հարամը լինում է երկու տիպի.
ա. Հարամ բիզաթիհի (حرام بذاته). Սրանք ըստ էության արգելված իրերն ու արարքներն են. Շնանալը, սպանությունը, գողությունը և այլն
բ. Հարամ լիղեյրիհի (حرام لغيره). Մեղքին բերող արարքները կամ իրերն են: Օրինակ արգելված է նայել կնոջ մարմնի բաց մասերին, քանի որ դա կարող է բերել անհավատարմությանը (շնանալուն), որն էլ, ըստ էության, մեղք է հանդիսանում: Արգելվում է զբաղվել վաշխառությամբ:
Թարգմանեց՝ Ն. Գաբրիելյանը
Աղբյուրները՝ Ислам. Энциклопедический словарь
Петрушевский И. – Ислам в Иране
Հովհաննիսյան Ն. – Արաբական երկրների պատմություն, հատոր I
Այսօր ողջ աշխարհի մուսուլմանները նշում են Մուհամմադի ծննդյան օրը՝ Մաուլիդ ան-Նաբին (مَوْلِدُ النَّبِي):
Մաուլիդ ան-Նաբին սովորաբար նշվում է մուսուլմանական օրացույցի երրորդ ամսվա՝ Ռաբի’ ալ-Ավվալի (رَبِیع الأَوَّل) 12-րդ օրը: Մուսուլմանական որոշ երկրներում այն շատ ճոխ է նշվում. քաղաքներում կախվում են Ղուրանի տարբեր այաթներով պաստառներ, մզկիթներում հավաքվում են մարդիկ, երգվում են կրոնական երգեր (նաշիդներ), տեղի են ունենում աստվածաբանների ելույթներ:
Առաջին անգամ Մաուլիդը սկսեց տոնվել Մուզաֆֆար Ադ-Դին իբն Զաին Ադ-Դինի օրոք: Վերջինս սիրիական Իրբիլ բնակավայրի կառավարիչն էր 12-րդ դարում: Առաջին Մաուլիդը նշելու համար նա հավաքեց հայտնի գիտնականներին և սուֆիներին, ովքեր հադիսների մեծ գիտակներ էին:
Մեր օրերում Մաուլիդ ան-Նաբին լայնորեն նշվում է Սիրիայում, Եգիպտոսում, Ալժիրում, Թունիսում, Մարոկկոյում և այլ մուսուլմանական երկրներում: Պակիստանում այն պաշտոնական տոն է համարվում և նշվում է երեք ոչ աշխատանքային օրերի ընթացքում:
Մաուլիդի ժամանակ ընթերցվում են աղոթքներ և Ալլահին հիշատակող խոսքեր, փառքի խոսքեր են հնչեցվում Մուհամմադին, ինչպես նաև ընթերցումներ են կատարվում նրա կյանքի մասին: Մաուլիդի ժամանակ ընդունված է ուրախություն արտահայտել Մուհամմադի այս աշխարհ գալուն, երախտագիտության խոսք հայտնել Բարձրյալին դրա համար, աղոթել, աղքատներին ողորմություն բաժանել և բարի գործեր կատարել:
Եգիպտոսում և որոշ արաբական երկրներում այս տոնը սիրված է հատկապես երեխաների կողմից: Ամենուրեք հայտնվում են դրոշակներով զարդարված տաղավարներ, որտեղ վաճառում են տարբեր չափսերի շաքարից պատրաստված տիկնիկներ՝ «արուսաթ ան-նաբի» (عروسة النبي՝ Մարգարեի հարս) և շաքարից պատրաստված ձիեր (حصان, «հիսան»): Մեծ տարածում ունի նաև հատուկ այդ տոնի համար նախատեսված անուշեղենի վաճառքը:
Պատրաստեց՝ Ն. Գաբրիելյանը
Մուհամմադն ասել է. «Եթե եկել է աղոթքի ժամանակը, թող ձեզանից մեկը կարդա ազան, իսկ ամենաարժանավորը լինի ձեր իմամը» (հադիսը բերված է ալ-Բուխարիի և Մուսլիմի մոտ): Եվ ցույց տալով թե ինչքան խրախուսելի է ազանի ընթերցումը, ընդգծեց. «Եթե մարդիկ իմանային, թե ինչքան շատ սաուաբա (պարգևատրում) կա ազանի ընթերցման և աղոթքի ժամանակ առաջին շարքում կանգնելու մեջ և չէին գտնի այլ միջոց այդ իրավունքը նրանցից որևէ մեկին հանձնելու բացի վիճակահանությունից ապա կդիմեին նրան: (Հադիսը բերված է ալ-Բուխարիի և Մուսլիմի մոտ):
Բոլոր մզկիթներում ուրբաթօրյա հինգ պարտադիր աղոթքների ժամանակ ազանի և իկամայի ընթերցումը մուսուլմանական իրավունքի բոլոր գիտակների կարծիքո տղամարդկանց համա «սուննա մուաքքադա» հանդիսանում: Այսինքն ինչպես ազանի, այնպես էլ իկամայի կատարումը պարտադիր է: Աղոթքից առաջ դրանք չարտասանելը քննադատելի է, բայց մեղք չի հանդիսանում: Ինչ վերաբերում է արևի խավարման ժամանակ արվող նամազի, տոնական և հուղարկավորության աղոթքների ժամանակ դրանց կոլեկտիվ կատարման դեպքում ազանի փոխարեն ասվում է «աս-սալաթու-լ-ջամիան»: Աղոթքի ժամանակ կանանց կողմից ազանի և իկամայի ընթերցումը կշտամբելի է:
Այսիպիսով, ազանը (أذان) կոչ է մարդկանց հերթական պարտադիր աղոթքը կատարելու համար: Այն ազդարարում է աղոթքի սկիզբը: Այ մուազզինի կողմի (مؤذن) արտասանվում է բարձր ձայնով, համապատասխան ժամի գալուց հետո: Ազանի ժամանակ մուազզինի ձեռքերը պետք է կպնեն ականջների բլթակներին, իսկ հայացքը շրջված լինի դեպի Կիբլա (Մեքքայի ուղղությամբ): Ազանից հետո ընթերցվում է աղաչանքը՝ դուան, որն իր մեջ ներառում է սալաուաթը (صلوة - օրհնությունը) ւղղված Մուհամմադին, նրա ընտանիքին և զինակիցներին: Ազանի ընթերցումից մի քանի րոպե անց՝ աղոթքից առաջ ընթերցվում է իկաման: Այսպիսով իկաման (إقامة) ֆարդի (فرض - պարտականություն) կատարելուց անմիջապես առաջ իրականացվող կոչն է:
Եթե ազանը ընթերցվել է քաղաքի կամ շրջանի մզկիթներում, ապա մզկիթ չեկած մարդկանց համար ազանի ընթերցումը պարտադիր չէ բնակարաններում: Նրանց բավական է ընթերցել իկաման: Դա ասում են բոլոր ալիմները, բացի շաֆիներից: Վերջիններիս մոտ նույնիսկ այս դեպքերում է ազանի ընթերցումը ցանկալի:
Ազանի տեքստը՝
الله اكبر الله اكبر – Ալլահն ամենազորն է, Ալլահն ամենազորն է (2 անգամ)
أشهد أن لا إله إلا الله – Վկայում եմ, որ չկա աստվածություն Ալլահից բացի (2 անգամ)
أشهد أن محمدا رسول الله – Վկայում եմ, որ Մուհամմադը Ալլահի մարգարեն է (2 անգամ)
حي على الصلاة – Շտապե՛ք աղոթքի (2 անգամ)
حي على الفلاح – Շտապե՛ք փրկվել (2 անգամ)
الصلاة خير من النوم – Աղոթքը քնելուց լավ է (2 անգամ)
الله اکبر الله اکبر – Ալլահն ամենազորն է, Ալլահն ամենազորն է (1 անգամ)
لا إله إلا الله – Չկա աստվածություն Ալլահից բացի (1 անգամ)
(Շեղատառերով նշված հատվածը ընթերցվում է միայն առավոտյան աղոթքի ժամանակ)
Իկամայի տեքստը ազանի տեքստից տարբերվում է նրանով, որ վերջամասում ասվումقد قامات الصلاة"
Կանգնե՛ք աղոթելո նախադասությունը:
Հետաքրքիր փաստեր.
1. Առաջին ազանը ընթերցվել է Մուհամմադի օրոք Մադինայում Բիլալ իբն Ռաբահի կողմից, ով էլ համարվում է առաջին մուազզինը:
2. «Շտապե՛ք աղոթքի» նախադասությունը ասելիս մուազզինը գլուխը թեքում է աջ, իսկ «Շտապե՛ք փրկության» նախադասությունը ասելիս՝ ձախ:
3. Շիաները արտասանում են նաև "أشهد أن عليا ولي الله" (Վկայում եմ, որ Ալին Ալլահի փոխանորդն է) և "خیر علی خير العمل"(Շտապե՛ք բարի գործ կատարելու): Զեյդիականներն ավելացնում են միայն երկրորդը:
4. 1920-30-ական թվականներին Թուրքիայում Աթաթուրքի կառավարությունը պնդում էր արաբերենով ազանի՝ թուրքերեն տարբերակով փոխելու վրա: Սակայն 1950 թվականին ընդդիմության հաղթանակից հետո այս փոփոխությունը մերժվեց: Համարվում էր, որ թուրքերենով օգտագործվող ազանը հակասում էր այն հադիսին, որը պնդում էր, որ արաբական տեքստը թարգմանվելուց չի պահպանում իր իմաստը:
Աղբյուրները՝ mumkin.narod.ru
ru.wikipedia.org
Ислам. Энциклопедический словарь
Թարգմանեցին՝ Ն. Գաբրիելյանը և Գ. Հակոբյանը
